Α. Ο όρος τεχνητή νοημοσύνη αναφέρεται στην ικανότητα μιας μηχανής να αναπαράγει τις γνωστικές λειτουργίες ενός ανθρώπου, όπως είναι η μάθηση, ο σχεδιασμός και η δημιουργικότητα. Ο υπολογιστής λαμβάνει δεδομένα (ήδη έτοιμα ή συλλεγμένα μέσω αισθητήρων, π.χ. κάμερας), τα επεξεργάζεται και ανταποκρίνεται βάσει αυτών. Η τεχνητή νοημοσύνη καθιστά τις μηχανές ικανές να ‘κατανοούν’ το περιβάλλον τους, να επιλύουν προβλήματα και να δρουν προς την επίτευξη ενός συγκεκριμένου στόχου. Τα είδη της τεχνητής νοημοσύνης είναι οι εικονικοί βοηθοί, το λογισμικό ανάλυσης εικόνας, οι μηχανές αναζήτησης, τα συστήματα αναγνώρισης προσώπου και ομιλίας αλλά και η ενσωματωμένη τεχνητή νοημοσύνη δηλ. τα ρομπότ, τα τηλεκατευθυνόμενα αεροσκάφη (drones) το διαδίκτυο των πραγμάτων. (https://www.europarl.europa.eu/topics/el/article/20200827STO85804/ti-einai h texniti nohmosini)
Η τεχνητή νοημοσύνη χρησιμοποιείται για τις διαδικτυακές αγορές και τη διαφήμιση ( ο κλάδος του εμπορίου αλλά και συγκεκριμένων βιομηχανιών θησαυρίζουν από τις αγορές μας και τις δωρεάν πληροφορίες που παρέχουμε ώστε να προγραμματίζουν την παραγωγή τους ), τα έξυπνα τηλέφωνα που γνωρίζουν τα πάντα για εμάς, ( πού βρισκόμαστε , με ποιον επικοινωνούμε), τις έξυπνες πόλεις με κάμερες και αισθητήρες ταυτοποίησης που συνεχώς παρακολουθούν τις κινήσεις μας, τις αυτόματες μεταφράσεις , αυτοκίνητα, συσκευές θερμικής απεικόνισης, ανάλυση δεδομένων υγείας, μεταφορές , τρόφιμα, γεωργία κλπ. . Το 61% των Ευρωπαίων διάκειται ευνοϊκά στην ΤΝ και στα ρομπότ, ενώ το 88% θεωρεί ότι οι τεχνολογίες τεχνητής νοημοσύνης απαιτούν προσεκτική διαχείριση. (Ευρωβαρόμετρο 2017, ΕΕ28).
Β. Είναι κατανοητό ότι η ΤΝ στηρίζει την παγκόσμια οικονομική ανάπτυξη και επομένως κανένα κράτος σήμερα δεν είναι διατεθειμένο να ανακόψει ή να θέσει εμπόδια στην ανάπτυξή της. Η ανάπτυξή της και η ανάπτυξη της καινοτομίας αποτελεί προτεραιότητα και στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Η εμφάνιση της πανδημίας ήταν η αφορμή που προκάλεσε την αλματώδη ανάπτυξη της τεχνολογίας και την αύξηση της χρήσης της σε περισσότερους τομείς της ζωής μας καθώς και την επίσπευση της ψηφιακής μεταμόρφωσης της κοινωνίας μας. Με αυτή την ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας κατά την περίοδο της πανδημίας κατέστη δυνατή η συνέχιση της λειτουργίας του κράτους αλλά και, κυρίως, της παγκόσμιας οικονομικής ζωής και αποφεύχθηκε η χρεωκοπία , αφού με την χρήση της τεχνολογίας πολλοί οικονομικοί τομείς συνέχισαν την δραστηριότητά τους.
Γ. Είναι, λοιπόν, γεγονός ότι η τεχνητή νοημοσύνη έχει πια μπει στη ζωή μας, στην καθημερινότητά μας. Αναπτύσσονται συνεχώς νέα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης , τα οποία , όπως έχει αναγνωριστεί από όλους, και από την επιστημονική κοινότητα και από την Ευρωπαϊκή Ένωση, επηρεάζουν και είναι δυνατό να προκαλέσουν κινδύνους σε θεμελιώδη δικαιώματά μας όπως στην ιδιωτική ζωή , στην προστασία προσωπικών δεδομένων ακόμη και στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας και στην ελευθερία έκφρασης. Επίσης, όσο προχωρεί η ψηφιοποίηση της οικονομίας των χωρών αλλά και των κρατικών λειτουργιών τόσο χρησιμοποιούνται προσωπικά δεδομένα των πολιτών. Τι γίνεται, λοιπόν, σ’ αυτές τις περιπτώσεις; Επιτρέπεται η συλλογή και επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων μας για οποιοδήποτε λόγο και από ποιον; Και στις περιπτώσεις που τα προσωπικά δεδομένα μας αποτελούν ουσιώδη στοιχεία ενός λογισμικού , στοιχεία απαραίτητα για τη λειτουργία της τεχνητής νοημοσύνης επιτρέπεται η συλλογή, επεξεργασία και διακίνηση των προσωπικών δεδομένων μας; Υπάρχουν μέθοδοι και τρόποι για την προστασία και τη διασφάλιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των προσωπικών δεδομένων μας κατά τον σχεδιασμό, την ανάπτυξη αλλά και την εφαρμογή των συστημάτων ΤΝ στις δημόσιες υπηρεσίες και στον ιδιωτικό τομέα; Υπάρχει τρόπος αντιμετώπισης των παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από την χρησιμοποίηση της ΤΝ ;
Δ. Η ΕΕ έχει νομοθετήσει σχετικά :
α. Από το 2018 ισχύει ο Γενικός Κανονισμός για την προστασία δεδομένων, (ΓΚΠΔ) δηλ. ο Κανονισμός ΕΕ 2016/679 για την προστασία των φυσικών προσώπων έναντι της επεξεργασίας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και για την ελεύθερη κυκλοφορία των δεδομένων αυτών.
Με αυτόν τον κανονισμό επιτρέπεται η ελεύθερη κυκλοφορία και η επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων μας. Σύμφωνα με την παρ. 3 του άρθρου 1 η ελεύθερη κυκλοφορία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα εντός της Ένωσης δεν περιορίζεται ούτε απαγορεύεται για λόγους που σχετίζονται με την προστασία των φυσικών προσώπων έναντι της επεξεργασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα.
Τα δεδομένα συλλέγονται για συγκεκριμένους σκοπούς. Είναι σύννομη η επεξεργασία ακόμη και αν είναι απαραίτητη μόνο για συμμόρφωση με έννομη υποχρέωση του υπεύθυνου επεξεργασίας!(άρθρο 6). Το υποκείμενο των προσωπικών δεδομένων, δηλ. εμείς, έχουμε τα ακόλουθα δικαιώματα : δικαίωμα ανάκλησης της δοθείσας συναίνεσης (άρθρο 7), δικαίωμα πρόσβασης στα δεδομένα και λήψης αντιγράφου (άρθρο 15), διόρθωσης (άρθρο 16), διαγραφής (άρθρο17) και περιορισμού της επεξεργασίας (άρθρο 18), δικαίωμα εναντίωσης (άρθρο 21), ανωνυμοποίησης ή ψευδωνυμοποίησης . Υπάρχει, όμως, ρητή πρόβλεψη στον Κανονισμό για δυνατότητα περιορισμού των ως άνω δικαιωμάτων (άρθρο 23) καθώς και για δυνατότητα περιορισμού των υποχρεώσεων του υπευθύνου της επεξεργασίας. Η επεξεργασία ειδικών κατηγοριών προσωπικών δεδομένων (φυλετική ή εθνοτική καταγωγή, πολιτικά φρονήματα, θρησκευτικές ή φιλοσοφικές πεποιθήσεις, συμμετοχή σε συνδικαλιστική οργάνωση, επεξεργασία γενετικών δεδομένων, βιομετρικών δεδομένων, με σκοπό την αδιαμφισβήτητη ταυτοποίηση προσώπου, δεδομένων που αφορούν την υγεία ή τη σεξουαλική ζωή ή τον γενετήσιο προσανατολισμό ), επιτρέπεται σε συγκεκριμένες περιπτώσεις. Ο ίδιος ο υπεύθυνος της επεξεργασίας θα εκτιμήσει αν από την επεξεργασία του προκαλείται υψηλός κίνδυνος για τα ατομικά μας δικαιώματα και τις προσωπικές ελευθερίες μας. (αυτοέλεγχος των εταιρειών, τον οποίο συναντούμε πλέον συχνά στην ΕΕ). Επιτρέπεται η διαβίβαση των προσωπικών δεδομένων μας προς τρίτες χώρες. Προβλέπονται πρόστιμα σε περίπτωση που ο υπεύθυνος της επεξεργασίας παραβιάζει τις υποχρεώσεις του.
β. Μετά από τον ως άνω Κανονισμό ΕΕ εκδόθηκε ο Ελληνικός νόμος 4624/2019 , που προβλέπει διατάξεις για την Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, μέτρα για την εφαρμογή του ως άνω Γενικού κανονισμού (με τα οποία διευρύνεται και διευκολύνεται η χρήση των προσωπικών δεδομένων μας ) και ενσωματώνει στην εθνική νομοθεσία την Οδηγία (ΕΕ) 2016/680 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 27ης Απριλίου 2016 για την προστασία των φυσικών προσώπων έναντι της επεξεργασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα από αρμόδιες αρχές για τους σκοπούς της πρόληψης, της διερεύνησης, της ανίχνευσης ή της δίωξης ποινικών αδικημάτων ή της εκτέλεσης ποινικών κυρώσεων, περιλαμβανομένων της προστασίας από απειλές κατά δημόσιας ασφάλειας και της αποτροπής τους.
Οι ρυθμίσεις που αφορούν τον Γενικό Κανονισμό είναι:
επιτρέπεται η επεξεργασία των ειδικών κατηγοριών δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα όπως αναφέρθηκαν ανωτέρω υπό Δα από δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς για την άσκηση δικαιωμάτων που απορρέουν από το δικαίωμα κοινωνικής ασφάλισης, για λόγους προληπτικής ιατρικής, για ιατρική διάγνωση, για την παροχή κοινωνικής περίθαλψης , για την εκτίμηση της ικανότητας προς εργασία, για λόγους δημοσίου συμφέροντος, για την αποτροπή σημαντικής απειλής για την εθνική ή τη δημόσια ασφάλεια (άρθρο 22). Επιτρέπεται υπό όρους και η επεξεργασία για σκοπούς άλλους από αυτούς για τους οποίους είχαν συλλεγεί, είναι δυνατό να καταργηθούν τα δικαιώματα του υποκειμένου των δεδομένων και οι υποχρεώσεις του υπευθύνου της επεξεργασίας, υπάρχουν ειδικές διατάξεις για επιστημονική, ιστορική, δημοσιογραφική έρευνα. Επιτρέπεται η διαβίβαση προς ιδιωτικούς φορείς και η επεξεργασία στο πλαίσιο των σχέσεων απασχόλησης.
Οι διατάξεις για την ενσωμάτωση της οδηγίας 2016/680 είναι :
Επιτρέπεται η επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων από αρμόδιες αρχές για τους σκοπούς της πρόληψης , της διερεύνησης, της ανίχνευσης ή της δίωξης ποινικών αδικημάτων ή της εκτέλεσης ποινικών κυρώσεων περιλαμβανομένων της προστασίας από απειλές κατά δημόσιας ασφάλειας και της αποτροπής τους, με εμπιστευτικότητα, για το απαραίτητο χρονικό διάστημα. Επιτρέπεται ακόμη και η επεξεργασία των δεδομένων ειδικών κατηγοριών (φυλή, εθνότητα κλπ) υπό προϋποθέσεις. Τα πρόσωπα κατηγοριοποιούνται (άρθρο 70) σε : αα) πρόσωπα για τα οποία υπάρχουν σοβαροί λόγοι να πιστεύεται ότι έχουν διαπράξει σοβαρό αδίκημα, ββ) πρόσωπα για τα οποία υπάρχουν σοβαροί λόγοι να πιστεύεται ότι πρόκειται να διαπράξουν ποινικό αδίκημα και γγ) πρόσωπα που έχουν καταδικαστεί για ποινικό αδίκημα. Ο υπεύθυνος επεξεργασίας πρέπει να απαγορεύει την πρόσβαση σε μη εξουσιοδοτημένα πρόσωπα. Επίσης, επιτρέπεται η διαβίβαση των δεδομένων σε αρχές τρίτων χωρών και διεθνείς οργανισμούς. Τα δικαιώματα του υποκειμένου των δεδομένων μπορεί να περιοριστούν υπό προϋποθέσεις.
Ε. Με τα ανωτέρω νομοθετήματα δεν μπορεί κανείς να ισχυριστεί, βάσιμα, ότι περιορίστηκε η συλλογή και η επεξεργασία των δεδομένων μας, εξ άλλου η ΕΕ και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο αναφέρουν ρητά στα νομοθετήματά τους ότι από την προστασία των δεδομένων δεν πρέπει να επέρχεται περιορισμός στην ελευθερία της συλλογής και επεξεργασίας των δεδομένων. Και μετά την έκδοση των άνω νομοθετημάτων συνεχίζεται η μαζική συλλογή και επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων μας ,είτε για την εμπορευματοποίησή τους είτε για τη διακίνησή τους μέσα στον έδαφος της ΕΕ αλλά και σε τρίτες χώρες, προς διάφορες υπηρεσίες, όπως η Europol ή και η Interpol.
Τέθηκαν, όμως, ρυθμιστικοί κανόνες για την ομοιόμορφη συλλογή, επεξεργασία και διακίνηση μέσα στην ΕΕ, που εξυπηρετούν τις εταιρείες τεχνολογίας, και παράλληλα τα υποκείμενα των δεδομένων γνωρίζουν τα δικαιώματά τους. Παραμένει παρ’ όλα αυτά, το γεγονός ότι αν ο αλγόριθμος περιέχει λάθη στην αρχική βάση δεδομένων, είναι πολύ δύσκολο έως αδύνατο να εντοπιστεί αυτό (μεροληπτική ΤΝ). Επίσης, ο τρόπος λειτουργίας ενός συστήματος ΤΝ χαρακτηρίζεται ως μαύρο κουτί διότι είναι αδύνατο να μάθουμε τον εσωτερικό τρόπο λειτουργίας και τη διαδικασία λήψης αποφάσεων που βασίζεται σε αλγόριθμους και στατιστικούς συσχετισμούς δεδομένων, άρα ο τρόπος λειτουργίας τους και επομένως, και ο τρόπος επεξεργασίας των δεδομένων δεν έχει διαφάνεια. (Γκουτζιαμάνη Αγνή, Ασκούμενη Δικηγόρος ΔΣΘ, Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια “Διεθνείς & Ευρωπαϊκές Νομικές Σπουδές ΑΠΘ- Τεχνητή Νοημοσύνη και Προσωπικά Δεδομένα – Φοιτητές γράφουν για την Τεχνητή Νοημοσύνη | Νομικά Νέα | Lawspot).
ΣΤ. Περαιτέρω: εκδόθηκε ο Κανονισμός 2021/784 για την πρόληψη της διάδοσης τρομοκρατικού περιεχομένου στο διαδίκτυο , στο προοίμιο του οποίου διαβάζουμε ότι η ΕΕ ενθαρρύνει πρωτοβουλίες αποριζοσπαστικοποίησης των κοινωνιών και προτείνει μέτρα «με στόχο τη βιώσιμη πρόληψη της ριζοσπαστικοποίησης της κοινωνίας». Με τον Κανονισμό αυτόν καθιερώθηκε η λογοκρισία με σκανάρισμα του διαδικτύου και απαγόρευση σχολίων πχ. για την Παλαιστίνη. Ακόμη και οι δηλώσεις της κ. Μαρίας Καρυστιανού λογοκρίθηκαν πρόσφατα στο facebook για βίαιο και σκληρό περιεχόμενο. Δηλ. ήταν βίαιο και σκληρό ότι η κ. Καρυστιανού μίλησε για την «αφωνία» της ΕΡΤ στη συνέντευξη τύπου των συγγενών θυμάτων στα Τέμπη ; Ήταν αυτό περίπτωση μεροληπτικής ΤΝ , από την οποία, επίσης, κινδυνεύουμε ,δηλ. περίπτωση χρησιμοποίησης λανθασμένων δεδομένων; Ή τελικά λογοκρίνεται ό,τι δεν είναι αρεστό;
Επίσης, το 2022 εκδόθηκε ο Κανονισμός 2022/991 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 8ης Ιουνίου 2022, για την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΕ) 2016/794, όσον αφορά τη συνεργασία της Ευρωπόλ με ιδιωτικούς φορείς, την επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα από την Ευρωπόλ προς υποστήριξη ποινικών ερευνών και τον ρόλο της Ευρωπόλ στην έρευνα και την καινοτομία , με την οποία ενισχύθηκαν οι αρμοδιότητες της Eurοpol. Και το 2023 εκδόθηκε η 2023/977 οδηγία του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σχετικά με την ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των αρχών επιβολής του νόμου των κρατών μελών για την καταπολέμηση του εγκλήματος και της τρομοκρατίας και του διασυνοριακού εγκλήματος.
Ζ. Τέλος, την 13.03.2024 ψηφίστηκε στο Ευρωκοινοβούλιο ένας Κανονισμός για την τεχνητή νοημοσύνη (AI Act). Το κείμενο δεν έχει υποστεί ακόμη νομική και γλωσσική επεξεργασία για την οριστική διατύπωσή του. Σύμφωνα με δημοσιογραφικές πληροφορίες(http://www.2045.gr/author/f.drakakis):
O κανονισμός αφορά τον περιορισμό των κινδύνων από την ανάπτυξη συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης. Οι ρυθμίσεις του βασίζονται στο επίπεδο του κινδύνου που εκτιμάται ότι προκαλεί ένα σύστημα τεχνητής νοημοσύνης. Όσο πιο μεγάλος είναι ο κίνδυνος τόσο πιο αυστηροί είναι οι κανόνες. Η πρώτη κατηγορία περιλαμβάνει τα συστήματα με επεξεργασία βιομετρικών δεδομένων που απαγορεύονται αν και προβλέπονται και εξαιρέσεις . Απαγορεύονται επίσης η αναγνώριση συναισθημάτων στο χώρο εργασίας και το σχολείο, η κοινωνική βαθμολόγηση, η προληπτική αστυνόμευση μόνο όταν βασίζεται στην κατάρτιση προφίλ ή στην αξιολόγηση των χαρακτηριστικών ενός ατόμου και η τεχνητή νοημοσύνη που χειραγωγεί την ανθρώπινη συμπεριφορά ή εκμεταλλεύεται τα τρωτά σημεία των ανθρώπων. Στη δεύτερη κατηγορία εμπίπτουν τα συστήματα ΤΝ «υψηλού κινδύνου» , όπως αυτά που χρησιμοποιούνται στη εκπαίδευση, υγειονομική περίθαλψη, επιβολή του νόμου, διαχείριση συνόρων. Τα συστήματα αυτά επιτρέπονται αλλά «λόγω των σημαντικών επιβλαβών επιπτώσεων που μπορεί να έχουν στην υγεία ,ασφάλεια, θεμελιώδη δικαιώματα, περιβάλλον, δημοκρατία και κράτος δικαίου» πρέπει οι εταιρείες τεχνολογίας να αξιολογούν και ελαχιστοποιούν τους κινδύνους (ο γνωστός αυτοέλεγχος των εταιρειών), να τηρούν αρχεία καταγραφής τους, τα οποία να είναι διαφανή και ακριβή και να εποπτεύονται από ανθρώπους! Προβλέπεται δικαίωμα καταγγελίας από τους πολίτες. Και, τέλος, έχουμε τα συστήματα «γενικής χρήσης» που θα πληρούν απαιτήσεις διαφάνειας και θα τηρούν τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας. Μέχρι σήμερα δεν υπάρχουν σημαντικές αντιδράσεις από μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες για το περιεχόμενο του νόμου! Όπως δήλωσε ο CEO μεγάλης εταιρείας τεχνολογίας «στο act υπάρχει ισορροπία μεταξύ της καινοτομίας και της σε (λογικά πλαίσια) νομοθέτησης».
Η. Σήμερα, τα κέντρα δεδομένων παρέχουν αφειδώς πληροφορίες για τα προσωπικά δεδομένα των πολιτών και οι αγορές θάλλουν κερδών από την χρήση τους στην εκπαίδευση των λογισμικών . Η ιδιωτική ζωή των πολιτών κάμπτεται με τη βολική αιτιολογία της καταπολέμησης της τρομοκρατίας.
Οι πολίτες πρέπει να διαφυλάξουν την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους μέσα από νομικά προστατευτικά πλαίσια ασφαλείας απέναντι στα μοντέλα της τεχνητής νοημοσύνης προκειμένου να μην υπερκεραστεί ο παράγοντας άνθρωπος. Η ΤΝ πρέπει να αναπτυχθεί ανθρωποκεντρικά, για το καλό της ανθρωπότητας, μέσα σε μια κοινωνία ανθρωποκεντρική για να μην αποτελέσει θρυαλλίδα καταστροφικών για τον άνθρωπο εξελίξεων.
Πολυτίμη Αγιοστρατίτη